Wat is een bastide?

"Bastiden", een nieuw concept

Home » Ons erfgoed » De bastiden of vestingsteden

Onderweg in de Perigord kom je borden als “Bastide de Molières”, “Bastide de Monpazier”, of “Bastide de Beaumont-du-Périgord” tegen. Maar wat is een “bastide”?

Sommigen denken, ten onrechte, dat een “bastide” een kasteel is of een vesting. Wanneer we het over een “bastide” hebben, dan gaat het over een stad of dorp met zeer specifieke kenmerken. We zetten ze graag voor jou op een rijtje.

Een bastide is een nieuwe stad die in de 13e of 14e eeuw werd gesticht op bevel van een bestuurlijke (koning van Frankrijk of Engeland) of religieuze (bisschop) autoriteit.

Het ontwerp van deze nieuwe steden was revolutionair, zowel wat betreft hun architectonische organisatie als hun administratieve beheer.

Waarom een bastide?

Meestal werden de bastiden gebouwd in dunbevolkte gebieden. Zij werden opgericht om economische activiteiten aan te trekken die van deze plaatsen een centrum van demografische en economische ontwikkeling zouden maken. De bastiden maakten het vooral mogelijk het koninklijk gezag te laten primeren op dat van de leenheren. Als de nood aan de man kwam, werden ze omgevormd tot vestingen door de bouw van een muur.

Om economische redenen werd dikwijls gekozen voor plaatsen die langs belangrijke land- of rivierroutes lagen. Soms bepaalden strategische en militaire redenen de locatie.

In het geval van Molières moest een bosgebied, dat gevaarlijk was geworden voor pelgrims die naar de abdij van Cadouin* reisden, worden bewaakt en bevolkt. Bovendien kwam dit gebied, gelegen tussen de rivieren Dordogne en Couze, overeen met het uiterste noorden van de heerschappij van de Engelse vazal. Vooral in dit grensgebied was een actieve administratieve en economische aanwezigheid belangrijk.

* Deze abdij herbergde binnen haar muren een kleed, meegebracht uit het Heilig Land, dat tot in de 20e eeuw werd vereerd als de Lijkwade van Jezus.

De kenmerken van een bastide

Bastiden hebben gemeenschappelijke kenmerken die hen onderscheiden van andere middeleeuwse steden en dorpen.

1. Een geometrisch stratenpatroon

Bastiden zijn bijna allemaal gebouwd volgens een geometrisch dambordplan, vierkant of rechthoekig. Er zijn parallelle en loodrechte straten, die zijn aangelegd rond een centraal plein, dat vaak omringd is met “arcades” of bogen, zoals in Monpazier of Beaumont. In Molières is er nog maar één over: de “Porche”, ook wel “La maison du Bayle” genoemd.

Het plein is de belangrijkste plek in het dorp, waar het economische, administratieve en sociale leven zich afspeelt. Vaak is er een markthal. Tot nu toe zijn er in Molières geen sporen van een markthal gevonden.

In de meeste bastiden staat de kerk een eindje van het plein af. In Molières ligt de kerk echter verder van het plein dan meestal in een bastide het geval is. De reden hiervoor kon nog niet met zekerheid worden vastgesteld.

In een bastide kruisen de straten elkaar in een rechte hoek. We kunnen 3 types onderscheiden:

de hoofdstraten waar de karren door konden. Ze zijn 7 tot 8 meter breed en worden de “charretières” of “carreyras” genoemd;
de secundaire straten. Deze zijn smaller dan de vorige en tussen 5 en 6 meter breed. Dit zijn de “transversales” of “traversières”;
en tenslotte de kleine steegjes die de achterkant van de percelen bedienen en 1 tot 3 meter breed zijn. Ze worden “carreyrous” genoemd. Vandaag de dag zijn deze steegjes bijzonder aangenaam, schaduwrijk en koel in het hartje van de zomer. Wanneer je er door wandelt kan je sporen van zeer oude, inmiddels dikwijls dicht gemetselde, deuropeningen en overblijfselen van de oudste huizen van de bastide zien.

Het terrein werd verdeeld in kavels, die allemaal dezelfde afmetingen hadden. Dat betekende een administratieve vereenvoudiging voor de verhuurder en een fiscale waarborg voor de huurder. Elke familie kreeg haar perceel en moest daar dan binnen een korte termijn een woning op bouwen.

De terreinen die ter beschikking gesteld werden hadden verschillende bestemmingen:

In het centrum van het dorp lagen de bouwterreinen met een oppervlakte van 4 “aunes” of ongeveer 8 bij 20 meter, bestemd voor huisvesting. Deze waren groot genoeg voor het huis, een erf en bijgebouwen.
Iets verder lagen de tuinen, “cazals” genoemd. Er was er één per huis. Hun oppervlakte varieerde van vijf tot zeven are.
Buiten het dorp was er landbouwgrond.

Meestal waren de huizen in deze nieuwe steden niet aaneengesloten. Een “sanitaire” ruimte van ongeveer 50 cm, soms minder, de “entremis” of “andronne”, scheidde twee gebouwen. Het werd gebruikt om regenwater op te vangen dat van de schuine daken naar de tussenruimte stroomde. Het water viel nooit op het dak van de buurman, waardoor er minder burenruzies waren. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, was de belangrijkste functie van deze open ruimtes niet om de verspreiding van het vuur bij stadsbranden tegen te gaan.

2. Het handvest

Het handvest * is één van de belangrijkste kenmerken van de bastiden. Het werd uitgereikt door de stichter. Je kan het vergelijken met een gemeentewetboek waarin ieders rechten en plichten duidelijk werden vastgelegd, dit in tegenstelling tot de feodale willekeur. Het was tegelijk het burgerlijk, strafrechterlijk en fiscaal wetboek.

Om nieuwe inwoners aan te trekken, aarzelden de stichters niet om nieuwe vrijheden aan te bieden:

tien jaar belastingvrijstelling,
het recht om zelf te beslissen met wie je dochter zal huwen,
de mogelijkheid om een zoon naar de geestelijkheid te sturen,
de vrije beschikking over je eigendom,
het recht om een ander beroep te kiezen dan dat van boer en om ambachtsman te worden,
het bestuur van gemeentelijke aangelegenheden wordt in handen van een verkozen raad gelegd, zoals de gemeenteraden van vandaag.

De bastiden stelden de boeren dus in staat te ontsnappen aan de greep van de leenheren, want vergeet niet dat in die tijd veel boeren horigen waren. De belofte van vrijheid voor de lijfeigenen die ermee instemden in de bastiden te gaan wonen, was in die tijd een krachtig argument. Het was een echte revolutie!

* Het Handvest van Molières is opgetekend in een document dat thans in het Nationaal Archief van Frankrijk wordt bewaard. De tekst van het handvest werd in 1877 overgeschreven in een publicatie van de “Société Historique et Archéologique du Périgord”, wat ons in staat stelde het te raadplegen.

3. Het bestuur

Het bestuur van de bastiden was, voor die tijd, vrij democratisch en berustte hoofdzakelijk op twee pijlers:

De Bayle: Hij was de vertegenwoordiger van de stichters van de Bastide. De Bayle (of Baljuw) was belast met het beheer, de administratie, de rechtspraak en de inning van de belastingen. Hij moest de rechten van de inwoners respecteren, zoals beschreven in het handvest. Hij werd betaald voor zijn diensten en mocht geen extraatjes van de inwoners aanvaarden.
De consuls : Om rekening te houden met de belangen van de gemeenschap werd er een gemeentebestuur gevormd door vertegenwoordigers van de inwoners. De hoofden van de families kozen uit hun midden 6 consuls die telkens voor slechts één jaar werden verkozen. Dit was de gemeenteraad “avant la lettre”. Zij waren belast met de wegen, de versterkingen (indien die er waren), het onderhoud van de bronnen en bruggen, de verdediging van de stad en de handhaving van de orde.

Je hebt het zeker al begrepen: wanneer je door de straten en de “carreyrous” van Molières wandelt, volg je de sporen van een geheel nieuwe maatschappijvisie, van het begin van een democratische samenleving, die nog een heel lange weg af te leggen had van in de middeleeuwen. En wanneer je de essentie van de bastide van Molières door hebt, kan je ook de andere bastiden van onze streek beter begrijpen.

Komaan, laat je onderdompelen in de fantastische geschiedenis van onze bastiden!

De bastiden of vestingsteden

"Bastiden", een nieuw concept